Во време кога светот брза кон модерното и дигиталното, една тивка, но блескава уметност продолжува да ја носи душата на македонската традиција. Филигранот — деликатното плетење од сребрени и златни нишки — не е само занает, туку жива историја во метал, пренесувана од раце на мајстори кои со трпение, око за убавина и неверојатна прецизност создаваат мали ремек-дела. Од охридските мајстори на 19 век до современите уметници што ги освојуваат меѓународните пазари, македонскиот филигран останува симбол на умешност, културно наследство и тивок, но моќен белег на идентитетот. Ова е приказната за уметност настаната од нишка — и претворена во вечност.
Филигран е традиционална рачна техника за обработка на метал, која создава сложени, „чипкасти“ мотиви од тенки жици од благородни метали како сребро и злато. Името потекнува од латинските зборови filum (нишка) и granum (зрно), што ја опишува основната материја — фина жица — од која се градат уметничките форми.
Во Македонија, филгранот се развил како занает и уметност поврзани со накит и украсни предмети, а честопати се користи за изработка на обетки, ѓердани, приврзоци, брошеви и други декоративни парчиња.
Историја — од древноста до денес
Филигранската техника постои со милениуми наназад — стара е над 4.500 години, со најрани примери на сложено плетење метални жици што се користеле во различни култури
Во Македонија, традицијата на филигран датира уште од османлиската ера, кога занаетот се пренесувал од мајстор на ученик преку генерации. Тоа не е само техника, туку вистинска семејна култура и наследство.
Најголем развој имал во периодот од Средниот век до крајот на 19-от век, особено во градови како Охрид, каде филигранот станал препознатлив дел од локалниот занаетчиски идентитет.
Но, како се изработува филигран?
Но, како се изработува филигран?Процесот е долг, трпелив и бара огромна прецизност:
Се користат тенки нишки од сребро или злато кои се виткаат, усукуваат и плетат една со друга. Елементите се спојуваат со лемење на точките на допир или на површината на подлогата. За грануларни мотиви се користат ситни парчиња жица кои со помош на топлина се обликуваат во сферни форми. око за симетрија, дизајн и композиција — што ја прави филигранот една од најсложените форми на металработа.
Што се изработува најчесто?
Што се изработува најчесто?Филигранскиот накит во Македонија вклучува обетки, ѓердани, брошеви и прстени — често со мотиви инспирирани од природата и традицијата. Приврзоци со симболични мотиви (цветови, пеперутки). Украсни и историографски предмети — како што е сребрена пеперутка, којашто е познато парче во Националниот музеј на Македонија.
Освен накит, истата техника може да се примени и на религиозни предмети, домашни украсни елементи или дури функционални ситници, кои стануваат традиционални наследства за семејства.
Тешко или лесно за изработка?
Филигран е еден од најкомплексните занаети во металната обработка — и неслучајно често се нарекува „креaција на кралот на занаетите“. Потребни се многу часови практика и прецизна рачна работа за да се совлада техниката, а не е нешто што може да се научи брзо.
Во Македонија постои стручно оспособување и обука за филигранисти, со програми што вклучуваат повеќе од 500 часови практична и теоретска настава, што укажува колку вештината е комплексна
Ремек-дела и мајстори: наследство од Струга и Охрид
Меѓу најпознатите мајстори на македонскиот филигран е Вангел Деребан од Охрид — легенда во занаетот. Тој е шеста генерација од мајсторско семејство со документирана историја од 1819 година.
Неговата работа вклучува фини, сложени филигрански парчиња што ја одразуваат македонската култура и традиција, а дел од неговите дела биле носени од значајни светски личности, вклучително и данска принцеза и поранешна американска државна секретарка.
Во чест на неговиот придонес, во Охрид денес постои Музеј на филигран што ја чува неговата колекција и го промовира занаетот кај посетителите.
Филигранот во современ контекст
Денес, македонскиот филигран се користи како елемент на сопствен стил и културно изразување, а млади уметници комбинираат традиционални форми со модерни дизајни за да создадат уникатни парчиња накит што се продаваат на домашниот и светскиот пазар.
Македонскиот филигран е повеќе од занает — тоа е вдлабочена уметничка традиција што спојува рачна вештина, културна историја и симболички изрази на припадност. Неговите деликатни мотиви не само што красеа и красат тела, туку и раскажуваат приказни за народната креативност и наследство. Иако техниката бара извонредно трпение и вештина, таа продолжува да живее преку мајстори, ученици и страствени љубители ширум светот.
Н.Т