Разговор со Меѓаши: Како да ги заштитиме детските емоции во време на колективна тага?

Македонија ги живее едни од најтешките денови во нејзината историја, по трагедијата во Кочани во која загинаа 59 луѓе, а речиси 200 се здобија со изгореници и потешки повреди. Колективната тага, се чуствува во секој здив, а за жал и децата кои се во период на развој ја живеат траумата низ која сите минуваме во моментов.

За тоа како родителите и наставниците да се постават во овој сензитивен период со цел да им помогнат на децата да ја разберат ситуацијата без да им предизвикаат дополнителен страв или вознемиреност, разговаравме со тимот на Детската амбасада Меѓаши, Ангела Трајкоска (психолог) и Елена Василева (психолог) и Мила Дамјановска (студент по психологија) – операторки на АлоБушавко – 24/7 линија за деца и млади.

Како родителите и наставниците можат да им ја објаснат трагедијата која се случи во Кочани на децата на начин што ќе ја разберат, без да им предизвикаат дополнителен страв или вознемиреност?

-Најважно од сè на децата треба да им се даде до знаење дека не се сами и дека имаат достапни возрасни кои што се грижат за нив и ќе им помогнат да поминат низ овој тежок период. Кога објаснуваме трагичен настан како несреќата која што се случи значајно е да се прилагодиме на возраста на децата.

За помалите деца од 3 до 6 години:

• Користете едноставни и кратки објаснувања
• “Се случи многу тажен настан каде што некои луѓе се повредија и некои починаа”
• Избегнувајте детални описи на несреќата
• Нагласете дека се чувствувате тажно, користејќи прво лице еднина („јас се чувствувам тажно, а не мама/тато се чувствува тажно“)

За деца од 7 до 12 години:

• Понудете малку повеќе информации, но сè уште да бидат ограничени
• Одговорете на нивните прашања искрено, но без многу детали
• Потврдете ги нивните емоции: “Нормално е да се чувствуваш тажно или загрижено”

За адолесцентите:

• Може да бидете подиректни и да се даде повеќе контекст
• Прашајте што веќе знаат и одговорете на нивните прашања отворено
• Дискутирајте како се чувствуваат тие и како сe чувствувате вие
• Разговарајте и за позитивните аспекти како солидарноста што се покажа во заедницата

Многу е важно да бидете искрени, но соодветни за возраста. Да ги уверите дека се безбедни и заштитени. Да останете смирени додека разговарате.

Тука е важно да ја спомнеме и улогата на наставниците кои што би можеле да ги поддржат со следни активности :

• Обезбедување на безбеден простор за дискусија каде учениците ќе можат да споделат како се чувствуваат
• Воведување на кратки активности на почетокот на часовите во кои им дозволуваат на учениците да го споделат своето расположение
• Организирање активности кои што поттикнуваат солидарност и взаемна поддршка

Дали е подобро со децата да се зборува за трагедијата веднаш или треба да се почека тие сами да иницираат разговор?

-Генерално е подобро да се разговара со децата порано отколку подоцна бидејќи на тој начин спречуваме децата да добијат погрешни информации или да развијат погрешни претпоставки за настанот, им покажуваме дека сте отворени и достапни за нивните грижи, им пружаме разбирање за она што се случува околу нив.

Доколку детето покаже интерес за разговор важно е да го почитуваме и активно сослушаме. Секако останува да го набљудуваме неговото однесување, и доколку има потреба да се обратиме на стручни лица.

Кои се најчестите емоционални реакции кај децата по вакви катастрофални настани и како возрасните можат најдобро да ги поддржат во справувањето со тие чувства?

Децата можат да реагираат на различни начини на трауматски настани.

Чести емоционални реакции се :

• Страв и анксиозност
• Тага и чувство на загуба
• Повлекување или изолација
• Лутина
• Конфузија или дезориентација

Возрасните можат да ги поддржат на начин што:

• Ќе создадат сигурна средина каде што децата се чувствуваат безбедно да ги изразат своите емоции
• Ќе слушаат активно и ќе ги валидираат нивните чувства ( “Разбирам дека се чувствуваш исплашено и тоа е сосем нормално”)
• Ќе одржуваат нормални рутини колку што е можно повеќе
• Ќе бидат трпеливи – децата можат да покажат реакции неколку недели или месеци по настанот
• Ќе поминуваат дополнително време со нив за да се чуствуваат сигурно и поддржано
• Ќе им обезбедат физичка утеха: прегратка, држење за рака

Дали постојат специфични техники или активности кои можат да им помогнат на децата да ја изразат својата тага ?

-Постојат повеќе начини на кои што можеме да им помогнеме на децата да ја изразат својата тага како што се цртање или сликање на нивните чувства, пишување песни, писма, водење на дневник за писмено да си ги искажат мислењата. Исто така физичката активност помага при ослободување на напнатоста. Техники за релаксација дишење и едноставна медитација. Покрај ова, може да се употребат и симболички активности како што се садење дрво или цвеќе за спомен.

Групните активности и дискусии во мали групи се особено корисни доколку се во училиште, како и некои проекти за помош на засегнатите семејства.  За помалите деца би биле корисни читање на приказни кои се со теми на загуба и тага, кои се соодветни за возраста или водење на прилагоден разговор на истата тема.

Како родителите можат да препознаат знаци дека детето има потешкотии во справувањето со траумата и кога треба да побараат стручна помош?

-Децата, за жал не се имуни на траумата низ која сите минуваме во моментов. Многу е важно родителите да се тука и да ги смират и поддржат нивните деца, особено оние кои се директно засегнати од тешките загуби во оваа трагедија. Доколку ги препознаете некои од следниве знаци кај Вашето дете препорачано е да побарате стручна помош:

• Детето нагло го менува начинот на однесување – на пример пред настанот било самоуверено, сега е несигурно и повлечено. Или пак доколку многу брзо има нагли промени во расположението – пред малку било насмеано, сега е агресивно без некоја причина.
• Многу лесно се вознемирува – или за било што или конкретно кога ќе се спомне трауматскиот насан.
• Физиолошки реакции кај децата – главоболка, повраќање или треска.
• Чести лоши и страшни сонови – може да се поврзани со настанот или некои општи страшни сонови кои не му дозволуваат на детето да спие.
• Зачестено прашување дали ќе се повтори настанот или одигрување на настанот со нивните играчки или цртање на истиот– детето не се чувствува безбедно
• Особено кај постарите деца е многу важно да се реагира доколку имаат само повредувачки или суицидни мисли

Како може училиштето и заедницата да создадат средина во која децата ќе се чувствуваат безбедно и разбрано по ваква трагедија?

-Комуникацијата за на трауматскиот настан во училиштата и организирањето на психосоцијална кризна интервенција  е многу важен дел од заштита на менталното здравје и добросостојбата на децата. За жал, не сите деца имаат безбедна околина дома и затоа клучно е да се отворени училиштата, со што би им се обезбедила безбедност и на оние кои ја немаат дома. Целиот наставен кадар треба да биде подготвен да ги слуша децата со отвореност, осетливост и активно внимание.  Класните наставници, заедно со училишниот психолог треба да организираат време во текот на училишниот ден, кога децата можат да ги споделат своите реакции и емоции поврзани со траумтскиот настан, во безбедна атмосфера, со почитување на сите реакции, емоции, и индивидуални разлики меѓу децата – нема правилни и неправилни начини на реагирање и чувствување. Многу е важно и раководството на училиштето да покаже флексибилност околу изостаноците во привите денови после трауматскиот настан. Училишниот психолог да биде достапен за учениците на коишто им треба индивидуална поддршка. Сепак, децата безбедноста често ја поврзуваат со структура, па важно е и да се задржи и редовната структура на наставата  и другите училишни активности, особено одкога ќе им се даде на децата неколку дена простор да тагуваат.

Како може родителите и наставниците да ги заштитат децата од негативните ефекти на вестите и социјалните медиуми во врска со катастрофата?

-Кога зборуваме за децата и нивната изложеност на катастрофални вести и трауматични настани, не треба да се фокусираме само на тоа што да им кажеме. Поважно е да разбереме како тие го доживуваат светот и како нивните емоции се оформуваат преку односите што ги имаат со нас. Децата не реагираат само на самите настани, туку и на начинот на кој возрасните ги процесираат тие настани – тие ја впиваат емоционалната состојба на своите родители, наставници и блиски.

Децата, особено оние на помала возраст, не можат да ја разберат сложеноста на трагедиите како возрасните. Сепак, тие многу јасно ги чувствуваат несвесните стравови и вознемиреност на своите родители. Ако родителот постојано е загрижен, напнат и опседнат со негативни вести, детето ќе ја преземе таа состојба, дури и без да знае што точно се случува. Затоа, најважниот чекор што родителите можат да го преземат е прво да се погрижат за своето ментално здравје и емоционална состојба. Ако сакаме нашите деца да се чувствуваат сигурно, мора самите да најдеме внатрешен мир. Ова не значи да ги игнорираме тешките вести, туку да најдеме здрав начин за нивно прифаќање и обработка – преку разговор, умерено следење на информации и задржување на чувство на контрола врз ситуацијата.

За да им помогнеме на децата да се справат со тешките вести, важно е да ја разбереме нивната способност за обработка на информации според возраста. Децата на различни возрасти имаат различни потреби во начинот на кој примаат и интерпретираат вести. Наместо целосно да ги заштитиме преку избегнување на темата, можеме да им помогнеме да развијат емоционална отпорност преку отворена и внимателна комуникација.

Деца од 2 до 4 години – Безбедност преку рутина и допир

На оваа возраст, децата сè уште немаат развиено способност за разбирање на апстрактни концепти како смрт или катастрофа. Тие го восприемаат светот пред сè преку однесувањето и емоциите на родителите. Ако возрасниот покаже вознемиреност, тие ќе ја почувствуваат таа енергија, дури и ако не разбираат зошто. За да им обезбедиме чувство на сигурност, најважно е да одржуваме рутина. Малите деца се чувствуваат најбезбедно кога знаат што ќе се случува следно – кога оброците, играњето и времето за спиење се предвидливи. Во моменти на анксиозност, наместо долги објаснувања, тие имаат потреба од допир, прегратки и смирувачки гестови. Ако забележиме дека стануваат немирни или анксиозни, можеме да најдеме начин да ги утешиме преку заедничка активност, како што е пеење песничка, играње или читање приказна. Ако прашаат зошто родителот изгледа тажен, едноставен и смирен одговор е најдобриот пристап. На пример: „Мама е малку тажна затоа што слушна нешто за луѓе кои не се добро. Но, сега сме заедно и ти си безбеден/на.“ Важно е да не лажеме, но исто така да не даваме непотребни детали кои можат да ги збунат или да предизвикаат страв.

Деца од 5 до 7 години – Бараат јасност и сигурност

Децата на оваа возраст почнуваат да разбираат што е „лоша вест“, но сè уште не можат целосно да ја процесираат нејзината сложеност. Главна грижа им е дали тие и нивните блиски се безбедни. Тие често развиваат „магично размислување“ – веруваат дека ако размислуваат за нешто страшно, тоа може да им се случи и ним. Затоа, најдобриот начин да им помогнеме е преку јасни, кратки одговори без премногу детали. Ако прашаат што се случило, можеме да одговориме: „Некои луѓе имаат тежок период, но многу други луѓе работат за да им помогнат. Ти си безбеден/на и ние сме тука со тебе.“ Ако прашаат дали тоа може да се случи и кај нас, одговорот треба да биде смирувачки, но реален: „Не, ние сме безбедни. И ако некогаш има проблем, знаеме што да правиме.“ На овој начин, им даваме чувство на контрола, што им помага да не се чувствуваат беспомошни.

Деца од 8 до 12 години – Бараат информации, но не се емоционално подготвени

Во оваа возраст, децата имаат развиена способност да разбираат факти, но сè уште не знаат како да ги обработат емоционално. Поради пристапот до интернет, тие можат да наидат на шокантни слики и видеа кои можат да ги вознемират. Најдобар пристап е да дозволиме да поставуваат прашања и да зборуваат за тоа што чувствуваат. Добра идеја е да гледаме вести заедно и потоа да разговараме за тоа што сме виделе. Ако прашаат зошто се случуваат вакви катастрофи, можеме да објасниме: „Понекогаш се случуваат лоши работи, но луѓето се обидуваат да ги поправат. И ние можеме да помогнеме на мал начин.“

Ако гледаат страшни слики на интернет, важно е да ги поттикнеме да зборуваат за тоа како се чувствуваат. На пример: „Тоа што го гледаш може да изгледа многу тешко. Како се чувствуваш кога го гледаш тоа? Ако ти е премногу, можеме да зборуваме и да направиме нешто за да ти биде полесно.“ Наместо да им забрануваме пристап до информации, треба да ги учиме како да управуваат со своите емоции во врска со нив.

Тинејџери (13+ години) – Простор за дискусија и критичко размислување

Тинејџерите веќе можат да разберат сложени прашања, но нивната емоционална реакција често е интензивна. Во овој период, важно е да им дозволиме простор за дискусија, без да ги убедуваме во нешто. Ако кажат „Светот е ужасно место!“, наместо да ги разубедуваме, можеме да ги охрабриме да размислат конструктивно: „Разбирам дека така се чувствуваш. Што мислиш дека може да се направи? Како можеме да бидеме дел од решението?“

Ако гледаат премногу вести и стануваат анксиозни, можеме да им помогнеме да пронајдат баланс: „Важно е да бидеме информирани, но исто толку важно е и да се грижиме за нашето ментално здравје. Како би можел/а да одвоиш време за да се опуштиш?“

Дозволете им да прашуваат и да водат разговор. Важно е да им дадете начин како да реагираат, односно дали можат да донираат, да помогнат, да учествуваат во иницијатива?

Кога луѓето прават нешто позитивно, тоа им ја намалува беспомошноста.

 Како можеме да им помогнеме на децата да развијат отпорност и позитивни механизми за справување со стресот по ваков трагичен настан?

-Во процесот на градење отпорност кај децата, важно е да разбереме дека тоа не значи потиснување на болката, туку учење како да се справат со неа без да бидат преплавени. Отпорноста не произлегува од избегнување на тешкотиите, туку од способноста да се почувствуваат и да се обработат на здрав начин.

Клучен фактор во овој процес е сигурната врска со возрасните. Кога детето има поддршка и разбирање, тоа може поефикасно да ги обработи своите емоции. Наместо да им кажуваме што да чувствуваат, треба да ги слушаме и да ги охрабриме да ги именуваат своите емоции. Фразите како „не грижи се“ или „не треба да се плашиш“ не помагаат – поважно е да прашаме „Како се чувствуваш?“ и да им дадеме простор да ги изразат своите искуства.

Стресот не останува само во умот, туку и во телото. Физичката активност – игра, спорт, движење – е клучна за ослободување на стресот и враќање на емоционалната рамнотежа.

Наместо да ги штитиме децата од болката, треба да ги научиме како да ја носат. Ако не разговараме со нив за тешките теми, тие сами ќе ги пополнат празните места со свои заклучоци, што може да предизвика поголема несигурност. Искрениот и прилагоден разговор им помага да ја разберат реалноста и да се чувствуваат помалку осамени.

Животот неизбежно носи болка, но тоа не значи крај. Важно е да ги научиме децата дека тешките моменти можат да бидат можност за раст и зајакнување ако имаат поддршка. Отпорноста не се гради со избегнување на емоциите, туку со нивно прифаќање, обработка и споделување во безбедна и поддржувачка средина.

Детската амбасада Меѓаши преку линијата за деца и млади нуди Прва Психолошка Помош  на која што работат стручни лица, психолози и психотерапевти. За создавање на безбедна средина иако фокусот останува на  децата и младите кои во овие тешки моменти се соочуват со болка, стравови, прашања, дилеми, ги охрабруваме сите кои имаат потреба да се јават на Ало Бушавко на 070-390-632.